ZWOLLE - Veel weer- en kalenderspreuken zijn al eeuwen oud. Ook Zwolle kent weerspreuken. Weerman Ton ten Hove neemt een aantal onder de loep.
“Onze voorouders waren volledig afhankelijk van het weer en hielden het dan ook nauwkeurig in de gaten”, vertelt hij. “Hun observaties verwoordden ze in weerspreuken en rijmpjes die gemakkelijk in het geheugen blijven hangen. In sommige van die spreuken en rijmpjes zit een kern van waarheid. Ze zijn te gebruiken om het weer te voorspellen. De meeste zijn vooral van belang voor de volkskunde. Zij geven een beeld van het leven, geloof en taalgebruik van onze voorouders.”
Verwachtingen
Weerrijmpjes en -spreuken zijn er in soorten, aldus Ten Hove. “Sommige geven zonder moeite een verwachting voor een heel jaar: ‘In jannewaeri een muggezwärm, gef in de oogstmaond völle gekärm’. Andere weerspreuken geven een verwachting voor één of meer dagen: ‘Zoas ‘t weer vri’jdes is nao vieven, zo zal ’t töt zundag blieven’. Verder kan men de weerspreuken indelen naar de soort waarnemingen waarop zij zijn gebaseerd. Zo kunnen weerregels gebaseerd zijn op waarnemingen van de atmosfeer of op gedragsveranderingen van flora en fauna. Ook kunnen zij gebaseerd zijn op waarnemingen op een bepaalde datum of in een bepaald tijdsbestek.”
Bijgeloof
Niet dat al die weerspreuken van vroeger evenveel hout snijden. Vooral de rijmpjes vormen volgens Ten Hove een bonte mengeling van prognoses gebaseerd op bijgeloof, ervaring, religie en natuurverschijnselen. “Vooral de op ervaring gebaseerde bevindingen leiden tot de meest juiste verwachtingen op korte termijn. Het ‘mörgenrood brengt règen in de sloot’ klopt echter wel vaak. Morgenrood is niets anders dan zonlicht dat door een flinke laag waterdamp schijnt. En als er al op de vroege ochtend veel waterdamp in de lucht hangt, is de kans groot dat dit tot regen leidt.”
Dieren
Ook van dieren wordt vaak gedacht dat ze voorspellende eigenschappen hebben. “Dat klopt in elk geval voor de spreuk ‘As de swaeluwen lege vliegen, rèken maer dät wi’j règen kriegen’. De zwaluw bevindt zich daar waar zijn eten zich bevindt. Bij warm en zonnig weer is er sprake van opstijgende lucht die de kleine insecten mee omhoog neemt. Bij hoge luchtvochtigheid geeft de onderste luchtlaag vrijwel geen opwaartse stroming te zien en bevinden de kleine insecten zich laag bij de grond”, legt de weerman uit.
Heiligendagen
Veel weerprognoses zijn opgehangen aan ‘lotsdagen’, de naamdagen van heiligen aan wie weer beïnvloedende gaven werden toebedacht. “Helaas voor de heiligen zijn de aan hen gerelateerde spreuken juist de wijsheden die elkaar het vaakst tegenspreken en waarvan de voorspellende waarde meestal klein is”, weet Ten Hove. “Maar ze zijn er niet minder boeiend om, zoals ‘St Peter kan een brugge maeken en brèken’. Dat zegt dat het met St Petrus (22 februari) kan gaan vriezen of dooien. Een ander is ‘Zo ’t blad niet valt veur St Maerten (11 november), zo zal een strenge winter zich an gaon kaerten’.”
Juli
Het meest opmerkelijke van de weerrijmpjes voor juli is wel dat zij allemaal betrekking hebben op een ongunstige periode van enige weken met regenachtig weer: ‘Règent ’t op St Märgriet (21 juli), dan kriegen wi’j zes wèken natte tied’, als ook: ‘Is’t de eerste van juli règenachtig, dan blif ’t de ele maond twiefelachtig’. Deze spreuken zijn volgens de Zwolse weerman wel te verklaren. “Wanneer een zomer niet al te sterk in zijn schoenen staat, krijg je in deze tijd van het jaar vaak een Europees moessoneffect, waarbij een koele westelijke stroming van de oceaan niet zelden zorgt voor enkele weken van regenachtig koel weer. Die omslag komt soms begin juli al voor, soms precies rond Sint Margriet of begin augustus.”
Hij eindigt met een spreuk die als één van de weinige altijd uitkomt: ‘As ‘t règent in september valt kerstmis in december’.
